ریاض العلماء و حیاض الفضلاء (کتاب)

رِیاضُ العُلماء و حِیاضُ الفُضلاء تألیف میرزا عبدالله افندی (۱۰۶۶-۱۱۳۰ق)، کتابی است به زبان عربی در شرح حال علمای شیعه و سنی. افندی این کتاب را در ده مجلد، پنج مجلد در شرح حال علمای شیعه و پنج مجلد در شرح حال علمای سنی، و به ترتیب حروف الفبا تدوین کرده است.

ریاض العلماء مهم‌ترین اثر افندی است، به گونه‌ای که در فن خود با جواهر الکلام ـ که در علم فقه امامیه کتابی برجسته است ـ مقایسه شده است. افندی تدوین این اثر را در چهل سالگی آغاز کرد. او در این اثر قصد پرداختن به شرح حال علمای شیعه از زمان غیبت امام زمان(ع) تا عصر خود را داشته، اما گاه از این حد فراتر رفته است. این کتاب تا پایان به صورت پیش‌نویس باقی مانده است و شاید وجود مسامحاتی در عبارات و مطالب آن از همین روی باشد.

مؤلف

عبدالله بن عیسی بیگ جیرانی معروف به میرزا عبدالله افندی، هم بر علوم عقلی تسلط داشت و هم بر علوم نقلی و متخصص در کتاب‌شناسی و شرح حال نویسیِ علما بود. وی در ۱۰۶۶ق در عهد صفوی در اصفهان متولد شد؛ اما خانواده‌اش متمکن و تبریزی تبار بودند.

افندی نیمی از عمر خود را در مسافرت بود و بسیاری از سرزمین‌های اسلامی همچون حجاز، عراق، عثمانی، قفقاز، ترکستان، افغانستان و هند را سیاحت کرد. او پیش از حمله محمود افغان، در ۱۱۳۰ق درگذشت. مدفن وی تاکنون شناخته نشده است.

منابع کتاب

منابع ریاض العلماء شامل مهم‌ترین کتاب‌های شیعه و سنی در تاریخ، تَراجِم و ادب است. افزون بر اینها، مؤلف از منابع جغرافیایی، اجازات عُلما، وقف‌نامه‌ها و غیر آن سود برده است. همچنین آنچه او دیده و از معاصرانش شنیده، اهمیت خاصی به این اثر بخشیده است. مؤلف در این کتاب اگرچه پس از تصحیح و مقابله منابع، نمونه‌های اصلاحی را آورده، اما هنگام نقل مستقیم، امانت را حفظ کرده و عین عبارات را آورده است.

ساختار کتاب

ریاض العلماء در دو بخش پنج جلدی، در مجموع ده مجلد، بر اساس حروف الفبا تدوین شده است که پنج مجلد نخست به علمای شیعه و پنج مجلد دوم به علمای سنی اختصاص دارد. دو جزء از بخش مربوط به علمای شیعه و سه جزء از بخش علمای سنی از بین رفته است؛ اما محقق کتاب با استفاده از تعلیقات میرزا عبدالله افندی بر کتاب امل الآمل شیخ حر عاملی، آن دو جزء مربوط به شیعه را بازسازی کرده است.

آغاز کتاب با حرف الف و معرفی آدم بن يونس بن المهاجر النسفي است. افندی او را با عنوان «ثقة عدل» معرفی کرده که نزد بر اساس گزارش منتجب الدین در کتاب فهرست تمام مصنفاتش را نزد شیخ طوسی قرائت کرده است. وی هم‌چنین نسفی را منسوب به شهری از شهرهای ماوارءالنهر داسته است. آخرین فرد معرفی شده در کتاب بديع الزمان أبو الفضل أحمد بن الحسين بن يحيى بن سعيد الهمذاني است. نویسنده همذانی را منسوب به قبیله همدان می‌داند. وی هم‌چنین او را شاعر، نویسنده کتاب مقامات و شاگرد ابن فارس لغت شناس معروف دانسته است. افندی هم چنین بر این باور است که همدانی پیشتاز در مقامه نویسی است وحریری و دیگران پس از او به مقامات نویسی روی آوردند.

ویژگی‎‌های کتاب

مؤلف به اوضاع اجتماعی زمان خویش پرداخته است و حتی گاهی در موضوعاتی چون خِراج، نماز جمعه، استعمال تنباکو و اختلاف شیعه و سنی وارد شده و مستقلاً اظهار نظر کرده است. او طبق روح عصر خود با صوفیه، حکیمان و فیلسوفان روی آشتی نداشت و حتی اعتقاد و گرایش صوفیانه را گناه می‌شمرد. او در این اثر قصد پرداختن به شرح حال علمای شیعه از زمان غیبت امام زمان تا عصر خود را داشته، اما گاه از این حد فراتر رفته است.

پانویس

منابع

• جزایری، عبدالله، الاجازات الکبیرة، به کوشش محمد سمامی، قم، ۱۴۰۹ق.
• خوانساری، محمد، روضات الجنات، قم، ۱۳۹۱ق.
• ساعدی خراسانی، محمدباقر، تاریخ و سفرنامه حزین، دیوان، به کوشش بیژن ترقی، تهران، ۱۳۵۰ش.
• مرعشی نجفی، شهاب الدین، «زهر الریاض»، در مقدمه ریاض العلماء.